Напэўна, старому Яўхiму трэба было б ажанiцца, прывесцi ў хату новую гаспадыню, ды лёс распарадзiўся па-другому. Не паспела загаiцца сардэчная рана па нябожчыцы Кацярыне, жонцы Яўхiма Стрэлянага з Навапруддзя, як новая бяда прыйшла ў хату: дачка з зяцем трапiлi ў аварыю… Прайшло з таго часу ўжо тры гады, але сiвая Яўхімава чупрына, якая некалі, як магнітам прыцягвала пагляды дзяўчат, не аднаўляла свайго былога зухаватага бляску. Ды i сам стары пасунуўся, як быццам прысеў i зрабiўся драбнейшым, бы зтрухлелы грыб ля дарогi. З той горкай часіны засталася ў Яўхiма адна радасць – унучка Ганначка. Непаседлiвае варанё з чорнымi, бы смала, валасамi, з жвавымi агромністымі, па-дзiцячаму даверлiвымi вачамі.
‒ Дзядулечка, а я сёння пiрог спяку, ‒ казала дзўчынка. ‒ З яблыкамi, як мама. Дзеду, а ты любiш пiрагi з яблыкамi?
У адказ дзед кiвае галавой, ды чапляе на нос акуляры. Яго рука цягнецца да кулiнарнай кнiгi, якую прапаноўвае яму паглядзець унучка:
‒ Ну пакажы, што ты хочаш прыгатовiць? О, дзетачка, ‒ адхінаецца ўражана дзед, ‒ цi справiмся мы з гэткімi кулінарнымі выкрутасамi. Нам, Ганулечка, кеб што небудзь папрасцей.
‒ Не, дзеда, я хачу пiрог з яблыкамi, мама некалi пякла, i я навучуся.
‒ Малайчына ўнучачка, вiдно з характарам. І мацi твая такая ж была: калi надумаецца што зрабіць, не пераможаш..
Дзяўчынка радасна ўсмiхаецца:
‒ Раскажы мне, дзядуля, яшчэ што-небудзь пра маму, якая яна была?
‒ Ну што табе расказаць. Вельмi да вучобы ахвочаю была Настасся, кнiжак багато чытала. А вось гэтую, ‒ дзед дастаў з палiцы акуратна абкладзеную газетнай паперай, не надда тоўстую кнiжыцу, ‒ дык з рук не выпускала, на галоўную гераіню ‒ Гулю Каралёву марыла быць падобнай.
‒ А хто такая гэта Гуля Каралёва?
‒ Ну вось пачытаеш, даведаешся, ‒ працягнуў кніжку дзед унучцы.
Гануля з цiкаўнасцю бярэ ў рукі прапанаваную ёй кнiгу. «Любiмая кнiга маёй матулi! А назва якая цікаўная ‒ «Чацвёртая вышыня», ‒ думае яна.
Матулю дзяўчынка помнiла цьмяна, як быццам праз густы туман, выплываў любы вобраз: далiкатная ўсмешка, цёплы сонечны позiрк, валасы прыгожа скручаныя і ўкладзеныя на затылку. Ганначка дакладна памятала толькі адно: у мамы былi цёплыя рукi. Яны, гэтыя рукі, кожны вечар гладзiлi малую чарнявую галаву дзяўчынкі-гарэзы. У гэтыя моманты распушчыныя пасмачкi валасоў прыемна казыталi шчаку, падалi на лоб. Мама заўсёды, калі клаліся спаць, казала што-небудзь прыемнае: «Дабранач, Ганулька», альбо «Спі, мая ластавачка», i Ганначка хуценька засынала радасная i шчаслiвая. У той час, калi была мама, i сны былi іншымі: казачнымі, цудоўнымі... Цяперачы ўсё iнакш, i сны тыя ружовыя ўжо не сняцца.
Жылi яны з дзядуляй добра. У вёсцы ўсё было iнакш, не так як у той гарацкой кватэры, дзе нарадзiлася і жыла напачатку свайго жыцця дзяўчынка. Дзед Яўхiм, хоць i крактаў ужо па-старэчы, але трымаў яшчэ гаспадарку: у хляўчуку стаяў добры падсвiнак, кудахталі на седале куры, бы гаспадар хадзіў па двары певень прыгажун, са сваёй старой перакошанай будкі падавала голас сабака Лыска. Гаспадарка невялiкая, ды клопату з ёй хапала i дзеду, i ўнучцы.
‒ Ну дык я, дзеда, пiрагi расчыню? ‒ не адставала малая гаспадыня.
‒ Ну што з табою зробiш, мясi, ‒ урэшце пагадзiўся дзед. ‒ Калi не самі з’ядзім, дык хоць Лыска аддзячыць.
Лыска пароды ніякай не мела, была зывайнай дварнягай і надта любiла розныя Ганьчыны кулінарныя эксперыменты, бо часцяком гэтая «няўдалая кулiнарыя» трапляла ў яе сабачую мiсу. Сённячы ж дзяўчынка старалася асаблiва:
‒ А я, дзядуля, ўжо сумку сабрала, ‒ падзялiлася апошняй навiною ўнучка. ‒ Кнiжкi новымi газетамі аблажыла, сшыткi падпiсала i нават дзённiк запоўнiла ‒ зрабіла ўсё як след. Заўтра ж у нас першы дзень заняткаў. Лiзавета Пракопаўна нам сказала, каб усё падрыхтавалi i паўтарылi правiлы за чацвёрты клас.
Кажучы гэта дзяўчынка ўжо налiла ў каструльку малака, дабавiла цукру, пакрышыла дрожжы. Рабіла ўсё так, як было напісана ў кніжцы.
‒ Дзеду, можа на печ паставiць пiрагi, каб лепш падыходзiлi?
‒ Стаў, ды накрый сурвэткай, каб чаго не напарушылася, ‒ параіў дзед.
Зрабiўшы апару і паставіўшы яе ў цяпло Гануля пачала чакаць, пакуль дрожжы пачнуць рабiць. Чакаць было сумна, дзяўчынка зiрнула праз акно на ўнутраны двор. У цяньку, каля плоту, ляжала Лыска. Яе невялiкая белая пыска была пацешна прыкрыта лапай. «Спiць, бы чалавек», ‒ падумала Ганначка. А Лыска тым часам пачала ў сне грэбсцi лапай адганяючы надакучлівых мух. Мухi ў канцы лета асаблiва кусучыя, шчымяцца ў сені, хаваюцца па хлявах, адчуваюць набліжэнне халадоў.
Іншым разам дзяўчнка б пабегла на двор гуляць з Лыскай, альбо пайшла б на сваё любiмае месца на беразе Друцi, дзе пад абрывiстым берагам вiруе студзёная вада. Як быццам натыкаючыся на нябачную чалавечаму воку перашкоду, вадзяны паток змяняе свой накiрунак i бурлiць, нiбыта злуецца, што яму замiнаюць плыць сваёй дарогай. Не адзінажды на гэтым месцы дзяўчынка праводзiла свае даследаванні: выяўляла рух вады. Ганначка кідала ў ваду сухое ламачча і назiрала, як вада падхоплiвала шчэпку i несла да вiру, потым закружвала, віравала i ў рэшце-рэшт тапiла. Шчэпка знікала з вачэй і больш на павехні вады не з’яўлялася.
Сёння ж яна не магла гэтага зрабiць, бо, як дарослая гаспадыня, расчынiла пiрагi і чакала, пакуль цеста падымецца. Яна ўзяла кнiжку прапанаваную дзедам Яўхiмам i пачала чытаць. «Гуля Каралёва ‒ такая ж дзяўчынка як i я, смелая, бадзёрая, настойлiвая, ‒ уразілася малая. ‒ І так у яе ўсё спрытна атрымліваецца: і ў школе вучыцца, і ў кіно здымаецца, і сяброў у яе багата».
Калi дрожжавае цеста падышло i прыйшоў час сажаць пiрагi ў печ, дзяўчынка ўжо дачытвала першую частку кнiгi.
‒ Дзеда, я таксама буду такой, як Гуля Каралёва: буду добра вучыцца, займацца спортам, буду табе дапамагаць па гаспадарцы i нiколi не буду хлусiць! Буду як мама, ‒ з горыччу ў голасе дадала гаротнiца, даверліва гледзячы ў мудрыя вочы старога.
Пiрагi атрымалiся на славу: пухнатыя, лёгкiя. Мякіш ‒ бы вата, а звонку апетытная залацiстая скарыначка.
‒ Ну, унучка, пацешыла старога. Ну дагадзiла! ‒ задаволена крактаў дзед, смакуючы акраец. ‒ Мабыць, не горшыя за матулiны, ды што там, нават лепшыя. Малайчына, унучанька.
Дзяўчынка таксама была задаволена, лiчы першая самастойная справа ‒ першая вышыня.
На наступны дзень, раненька прачнуўшыся яна хуценька апранулася і на ўсялякi выпадак зазiрнула ў партфель: цi ўсё на месцы? Дастала новенькi, без адзiнай памарачкi дзённiк з акуратна выведзеным раскладам.
‒ Так, першым урокам пазначана беларуская мова, будзе весцi наша класная ‒ Лiзавета Пракопаўна.
Дзяўчынка ляцела ў школу, бы на крылах. «Пяты клас ‒ гэта не абы што, гэта ўжо амаль дарослае жыццё. З намi ўжо не будуць няньчыцца i вадзiць за ручку, як гэта рабiлi ў пачатковай школе. Мы ўжо самi будзем пераходзiць з кабiнета ў кабiнет. Сама Лiзавета Пракопаўна казала, пара вам ужо станавiцца дарослымi». Ганначка не заўважыла як даляцела да школьнага будынка, як апынулася за сваёй партай ‒ усё было такiм рознакаляровым, радасным. Апамяталася толькi тады, калi прагучаў званок. Настаўнiца ў даўно не модным зялёным жакеце, з доўгай драўлянай указкай у нязграбных дрыжачых руках, са школьным журналам пад пахай заняла сваё працоўнае месца.
‒ Пачнём паўтарэнне, ‒ пачала ўрок Лiзавета Пракопаўна, ‒ хто нам дасць азначэнне дзейніка?
Клас маўчаў.
‒ Ну што ж, прыдзецца выклікаць па спiсе. Каралёк Ганна.
Ад нечаканасцi Ганначка амярцвела. Усе тыя правiлы, што яны вучылi i шматразова паўтаралi ў чацвёртым класе ўмiг выветрылiся з галавы. Ад усведамлення таго, што зараз на яе пазiрае ўвесь клас, i што ёй абавязкова трэба нешта сказаць, рабiлася яшчэ страшней. Нейкi даўкi камяк застраў у горле.
‒ Ну чаму ты маўчыш? ‒ строга запыталася настаўнiца. ‒ Хiба не паўтарала?
‒ Паўтарала, ‒ ледзь чутно прамовiла дзяўчынка.
‒ Ну калi паўтарала, дык адказвай.
Ганначка маўчала.
‒ Давай сюды дзённiк.
Дзяўчынка дастала свой дзённiк, які ўчора так старанна абкладвала і запаўняла i падала настаўнiцы.
Магчыма, у гэты момант, недзе ў закутку зчарсцвелай душы Лізаветы Пракопаўны i шавяльнулася кропля спагады да вучаніцы, ды практычны настаўніцкі вопыт падказваў, што пачынаць «падкручваць гайкi» трэба з першага дня заняткаў, каб не было павадна. Яна разумела, як сябе паставiш у першы момант, так i будуць да цябе адносiцца вучнi ў далейшым на працягу ўсяго вучэбнага года. Настаўніца ўзяла чырвонае чарнiла i паставiла ў Ганьчын дзённiк вялізную двойку. Дзяўчынка нiчога не сказала, не заплакала, не кінулася прэч. Яна моўчкi села на сваё месца, а сэрца ў грудзях калацiлася моцна-моцна, як ў той дзень, калi не стала мамы.
Пасля ўрокаў Ганначка пайшла на выспу. Пасля доўгага лета рака абмялела, але ў тым месцы, дзе паток рабiў круты паварот i падмываў глiнiсты бераг, вада вiравала па-ранейшаму бурлiва. Яна апусцiлася на спаленую сонцам пажоўклую траву, дастала дзённiк. Тлустая чырвоная двойка як быццам насмiхалася над дзяўчынкай.
‒ Мама, навошта ты мяне пакiнула? Хiба не ведала, як мне будзе цяжка i складана ў гэтым жыццi? Хiба сама не была такою?
Дзяўчынка плакала i буйныя горкiя слёзы падалi на расчыненую старонку. Двойка набухла, расплылася як важная панi, i па-ранейшаму злосна, задаволена ўсмiхалася.
‒ Вось вазьму і вырву, выкiну гэты ліст. Будзеш ведаць, як насмiхацца, ‒ абуралася няўдалая вучаніца праз слёзы.
Дзяўчынка ўжо было намерылася гэтак зрабiць, ды прыпомнiла Гулю Каралёву, i сваё абяцанне, што дала ўчора дзядулю: «Я буду добра вучыцца, займацца спортам, памагаць табе па гаспадарцы i нiколi не буду хлусiць…»
‒ Як жа я сеннячы парушу абяцанне?
Ганначка абыякава паклала дзённiк у партфель, зашчапiла зашчэпкi. «Гулi таксама было нялёгка, а яна не здавалася. Мама брала з яе прыклад, i я буду…»
Калi дзед Яўхiм выйшаў сустракаць унучку са школы, яго мудрыя вочы адразу заўважылi нешта няладнае.
‒ Што здарылася, Ганулька? ‒ асцярожна запытаў ён.
‒ Дзеда, я двойку палучыла, ‒ сказала ў адказ дзяўчынка i паглядзела на старога так, як быццам ёй зараз, без падрыхтоўкi, прыйшлося ўзяць чацвёртую вышыню.
2004г.